چه کسی مسئولیت پرداخت دیه را دارد؟ مسئول پرداخت دیه اطفال!

دیه خطای محض بر عهده کیست کامل توضیح دهید

مسئولیت پرداخت دیه یکی از مسائلی است که در حوزه حقوق کیفری مورد بررسی قرار می گیرد. زمانی که کسی به حکم قانون و دادگاه محکوم به پرداخت دیه می شود لازم است که در مهلت تعیین شده آن را پرداخت کند.

به گفته وکیل کیفری اصفهان دیه یک نوع از مجازات است که بر اساس آسیب وارد شده از جمله قتل ، ضرب و جرح و … میزان و همچنین مهلت پرداخت آن متفاوت است. همچنین بر اساس جرم وقوع یافته مسئول پرداخت دیه نیز ممکن است تغییر کند و در حقیقت مسئول پرداخت دیه همیشه یکسان نیست.

در این مقاله موسسه حقوقی حامد امیری در اصفهان تلاش کرده است تا مسئولان پرداخت دیه را نام برده و در خصوص هر یک از آن ها توضیحاتی ارائه دهد. بنابراین مطالعه این مقاله را از دست ندهید و سوالات خود را در قسمت نظرات در این مورد از وکیل پایه یک دادگستری در اصفهان بپرسید.

مسئولین پرداخت دیه

الف) پرداخت دیه توسط مرتکب

در خصوص مسئولیت شخص مرتکب در ماده 462 قانون مجازات اسلامی صحبت شده است، به موجب این ماده:« دیه جنایات عمدی و شبه عمدی بر عهده خود مرتکب است.» به بیان بهتر زمانی که کسی جرمی را مرتکب می شود و به موجب آن جرم بر کسی زیانی وارد می شود، اولین کسی که مسئولیت برای پرداخت دیه را داد خود شخص مرتکب است.
وکیل دیه در اصفهان بیان می کند که رئیس قوه قضاییه هر سال مبلغ دیه را تعیین می کند که در ماه‌های حرام به میزان یک سوم افزایش پیدا می کند و به اصطلاح تغلیظ می شد. درباره تغلیظ دیه در مقاله‌ای جداگانه به صورت کامل صحبت کرده‌ایم که می توانید مطالعه نمایید. 

البته لازم به ذکر است که به موجب نظر اداره حقوقی قوه قضائیه، دیه جنبه مالی داشته و به همین جهت قابلیت تقسیط دارد.

ب) پرداخت دیه توسط عاقله

عاقله به کسی گفته می شود که از خویشاوندان مرتکب جرم است و در صورتی که شرایطی وجود داشته باشد او مسئول پرداخت دیه شناخته می شود. در ماده 468 نیز عاقله به این شکل تعریف شده است:« عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند.»
از ماده فوق چنین استنباط می شود که زنان یعنی خواهر، دختر یا مادر و یا مردهایی که از طریق مادری با شخص نسبت و قرابت دارند مثل بردار اُمّی در دسته اشخاص عاقله قرار نمی گیرند و به همین ترتیب مسئولیتی هم برای پرداخت دیه پیدا نمی کنند.
البته از دیگر موادی که در قانون مجازات اسلامی آمده است می توان چنین برداشت کرد که اگر عاقله‌ای تمکن مالی برای پرداخت دیه را نداشته باشد و یا اگر صغیر و مجنون باشد و همچنین اگر عاقله فرزند نامشروع باشد، مسئولیت پرداخت دیه را عهده دار نمی شوند.

اما ممکن است سوال شود در چه مواردی عاقله مسئولیت پرداخت دیه است؟

که وکیل دیه در پایخ بیان می کند مواردی از جمله: جنایات مبتنی بر خطای محض، فرار یا مرگ متهم در قتل عمدی و جنایات شخص محجور که در ادامه هر یک بررسی خواهد شد.

1- جنایات مبتنی بر خطای محض

در این خصوص ماده 463 قانون مجازات اسلامی مقرر کرده است:« در جنایت خطای محض درصورتی که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه برعهده عاقله است و اگر با اقرار مرتکب یا نکول او از سوگند یا قسامه ثابت شد برعهده خود او است.»
پس متوجه می شویم که اگر خود مرتکب اقرار کند یا از سوگند خوردن سرباز بزند، خود مسئول پرداخت دیه می شود. البته اگر مرتکب به خطای محقق شده اقرار نمود و عاقله نیز سخنان او را نصدیق کرد، کماکان خود عاقله مسئولیت برای پرداخت دیه را دارد.
علاوه بر آن در ماده 467 قانون مذکور آمده است:« عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایت‌های کمتر از موضحه ] 5% [ نیست، هرچند مرتکب، نابالغ یا مجنون باشد.» از این ماده متوجه می شویم که عاقله زمانی مسئول پرداخت دیه محسوب می شود که دیه تعیین شده از دیه موضحه یعنی 5% دیه کامل بیشتر باشد و کمتر از آن بر عهده خود مرتکب است.

در مواد 465 و 466 قانون مجازات اسلامی نیز دو حالت پیش بینی شده است که در آن شخص عاقله مسئولیت ندارد:

ماده 465:« عاقله، مکلف به پرداخت دیه جنایتهایی که شخص بر خود وارد می سازد نیست.»
ماده 466:« عاقله، تنها مکلف به پرداخت دیه خطای محض است، لیکن ضامن اتلاف مالی که به طور خطائی تلف شده است نمی باشد.»
علت این امر نیز این است که در این دو حالت دیه‌ای قابل پرداخت نیست که عاقله مسئول پرداخت آن بشود، و این که عاقله صرفا مسئول پرداخت دیه می شود نه خسارات دیگر.

2- جنایات شخص محجور

وکیل کیفری در اصفهان در این باره می گوید جنایاتی که محجور اعم از صغیر و مجنون انجام می دهد، حتی اگر عمر یا شبه عمد باشد، خطای محض محسوب می شود و به این ترتیب پرداخت دیه بر عهده فرد عاقله قرار می گیرد. این حکم مستند به بند ب از ماده 292 قانون مجازات اسلامی است که بیان داشته :« جنایت در موارد زیر خطای محض محسوب می شود:… ب) به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد.»
بعه گفته وکیل دادگستری همین که مرتکب در زمان ارتکاب مجنون یا صغیر باشد کفایت می کند و این که پس از آنجام جرم و با گذشت زمان از حجر درآید، تأثیری در مسئولیت عاقله برای پرداخت دیه ندارد.
لازم به ذکر است مهلت پرداخت دیه برای جنایات ناشی از خطای محض، 3 سال قمری است.

ج) پرداخت دیه توسط بیت المال

بر اساس قانون ما در صورتی که کسی فوت کند و وارثی نداشته باشد، حاکم وارث او محسوب می شود، حال اگر چنین شخصی جرمی مرتکب شود، پرداخت جرایم خطایی او اگر عاقله‌ای نداشته باشد بر عهده بیت المال است.

در ماده 470 قانون مجازات اسلامی مقرر شده است:« در صورتی که مرتکب، دارای عاقله نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت المال پرداخت می شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست.»

در صورت نداشتن پول دیه:

از ماده فوق چنین استنباط می شود که زمانی بیت المال دیه را پرداخت می کند که شخص عاقله نداشته باشد و یا آن که عاقله تمکن مالی نداشته باشد، پس چنانچه عاقله تمکن مالی داشته باشد اما از پرداخت خودداری کند بیت المال وظیفه‌ای برای پرداخت دیه ندارد.

از دیگر مواردی که بیت المال به گفته وکیل کیفری در اصفهان مسئولیت پرداخت دیه را به عهده دارد عبارت است از:

• به موجب ماده 487 قانون مجازات اسلامی:« اگر شخصی به قتل برسد و قاتل شناخته نشود و یا بر اثر ازدحام کشته شود دیه از بیت المال پرداخت می گردد.»

• در صورتی که قاتل فرار کند و یا فوت کند، اگر خود یا عاقله‌اش تمکن مالی برای پرداخت دیه را نداشته باشند، دیه مقتول از بیت المال پرداخت می شود.

• وکیل دادگستری بیان می کند مطابق با مواد 474 و 475 قانون مجازات اسلامی در خصوص جنایایت غیر عمدی یعنی جنایات شبه عمد و یا جنایات ناشی از خطای عمد، که پرداخت کردن دیه بر عهده خود شخص مرتکب قرار دارد، اگر فرار کند و یا فوت کند و یا به هر دلیل دیگری در دسترس نباشد، دیه از اموال او پرداخته می شود و در صورتی که مالی برای پرداخت دیه نداشته باشد، بدون آن که به عاقله او رجوع شود، بیت المال مسئو پرداخت دیه محسوب می شود.

• به موجب حکم مقرر در ماده 428 قانون مجازات اسلامی:« در مواردی که جنایت، نظم و امنیت عمومی را بر هم زند یا احساسات عمومی را جریحه دار کند و مصلحت در اجرای قصاص باشد لکن خواهان قصاص تمکن از پرداخت فاضل دیه یا سهم دیگر صاحبان حق قصاص را نداشته باشد، با درخواست دادستان و تایید رئیس قوه قضائیه، مقدار مذکور از بیت المال پرداخت می شود.»

• به نقل از وکیل اصفهان در صورتی که مدافع مشروع، مهاجم مجنون را بکشد، مسئولیتی برای پرداخت دیه نداشته و دیه مقتول را بیت المال پرداخت می کند. این حکم در تبصره 3 از ماده 156 قانون مجازات اسلامی به این صورت مقرر شده است:« در موارد دفاع مشروع دیه نیز ساقط است، جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می شود.»

نتیجه گیری

دیه مجازاتی است که قانون برای برخی از جرایم تعیین کرده است و جنبه تنبیهی دارد. حال کسی که بر اساس رأی دادگاه محکوم به پرداخت دیه می شود، لازم است که این دیه را ظرف مهلت مقرر پرداخت کند. اما مسئولان دیه بر اساس جرم ارتکابی ممکن است تغییر کند، به عنوان مثال کسی که جرایم عمدی یا شبه عمدی انجام می دهد، خودش باید دیه را پرداخت کند. اما زمانی که مجنون یا صغیری جرمی مرتکب می شوند عاقله آنها باید دیه را پرداخت کند. در بعضی موارد نیز دیه از بیت المال پرداخته می شود.