اضطرار در امور کیفری! اضطرار در قانون مجازات اسلامی کدامند؟!

اضطرار در لغت به ناچاری، درماندگی، لاعلاجی، ناگزيری، احتياج و جبر معنا می شود. وکیل کیفری اصفهان می گوید اضطرار معنای سختی در انجام دادن یک کاری نیز معنی می شود.

اضطرار چیست ؟

اضطرار یکی دیگر از اصطلاحاتی است که در علم حقوق وجود دارد و هم در امور حقوقی به کار می رود و هم در امور کیفری. اضطرار در امور حقوقی به این معناست که شخص در وضعیتی قرار بگیرد و ناجار شود عملی حقوقی انجام دهد، به عنوان مثال قراردادی منعقد کند. اما اضطرار در امور حقوقی چیزی نیست که ما در این مقاله به آن بپردازیم.

در این مقاله تصمیم داریم تا در خصوص” اضطرار در امور کیفری ” صحبت کرده و شرایطی که موجب تحقق اضطرار کیفری می شود را بیان کنیم. از همین رو توصیه می کنیم مطالعه این مقاله را از دست ندهید. همچنین اگر سوال یا نظری در این باره دارید می توانید در قسمت نظرات با ما به اشتراک بگذارید.

حالت اضطراری به چه حالتی گفته می شود؟

به بیان وکیل کیفری در اصفهان، حالت اضطراری به وضعیتی گفته می شود که کسی ناچار می شود جرمی را انجام دهد برای آن که از جان و مال خود محافظت کند. به عنوان مثال اگر کسی برای آن که جان خود را حفظ کند شراب بنوشد، و یا آن که مادری برای نجات جان خود جنین را سقط کند. به این حالات، اضطرار گفته می شود. یعنی شخص ناچار است برای آن که امر مهم تری را نجات دهد، امر کم اهمیت تری را فدا کند.
در حقیقت می توان چنین گفت که حالت اضطرار زمانی محقق می شود که فرد در معرض خطری قرار بگیرد و برای آن که از آن خطر نجات یابد به ناچار و از روی عمد عمل مجرمانه‌ای انجام دهد.

تعریف اضطرار در امور کیفری

همانطور که گفتیم زمانی که انسان در وضعیتی قرار بگیرد که ناچار شود برای نجات جان یا مال خود یا دیگری جرمی مرتکب شود، این وضعیت اضطرار نام دارد.
به لحاظی دیگر می توان چنین گفت که وضعیت اضطراری حالتی است که فرد ناگزیر است که از میان دو راه که یکی از آن ها پیروی از دستور قانون و عدم انجام جرم و در نتیجه ورود ضرری هنگفت است و راه دیگر انجام دادن جرم برای جلوگیری از وقوع آن ضرر هنگفتاست، یکی را برگزیند.
به گفته وکیل کیفری ، اضطرار یکی از عوامل معاف کننده از مجازات است، یعنی اگر شخصی از روی ناچاری جرمی مرتکب شود بدون آن که قصد نامشروع و یا انگیزه مجرمانه داشته باشد، مجازت نخواهد شد. علت این معافیت اسن است که شخص مجرم در این وضعیت نمی خواسته به حریم دیگران تجاوز و یا از دستور قانون تخطی کند، لذا قانون نیز او را از مجازات معاف کرده است.

شرایط تحقق اضطرار کیفری 

اضطرار بدین معناست که کسی برای آن که از وقوع ضرری برای خود جلوگیری کند ناچارا به دیگری ضرر وارد کند. اما این اتفاق در هر حالتی رخ نمی دهد یا به عبارتی هر موردی را نمی توان از مصادیق اضطرار کیفری محسوب و شخص را از مجازات معاف نمود. برای آن که اضطرار کیفری تحقق پیدا کند لازم است که شرایطی وجود داشته باشد که در ماده 150 قانون مجازات اسلامی این شرایط بیان شده است.

به موجب این ماده: « هرکس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به منظور حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود قابل مجازات نیست مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکند و رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب و برای دفع آن ضرورت داشته باشد.
تبصره- کسانی که حسب وظیفه یا قانون مکلف به مقابله با خطر می باشند نمی توانند با تمسک به این ماده از ایفای وظایف قانونی خود امتناع نمایند.»

از این ماده می توان استنباط کرد که شرایط زیر باید وجود داشته باشد تا بتوان یک حالت را از مصادیق اضطرار در حقوق کیفری محسوب نمود:

1. خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع رخ دهد

همانطور که در ماده فوق الذکر مشاهده کردید نخستین شرطی که برای محقق شدن اضطرار کیفری باید وجود داشته باشد این است که خطر شدیدی رخ داده باشد و یا در حال رخ دادن باشد. در حقیقت باید چنین گفت که وقتی شخص مضطر محسوب می شود که دچار خطر شدید و غیر قابل تحملی شود. بنابراین در صورتی که خطر وقوع یافته جزئی باشد و یا در حد تحمل شخص باشد، مضطر محسوب نمی شود.

2. مضطر خطر را از عمد ایجاد نکرده باشد

بنا بر بیانات حامد امیری وکیل پایه یک دادگستری زمانی شخص می تواند ادعای اضطرار کرده و تقاضای معافیت از مجازات را بدهد که خود خطری که به موجب آن به دیگری ضرر وارد کرده است را ایجاد نکرده باشد. زیرا چنانچه شخصی خود خطر را ایجاد کرده باشد و به این طریق به دیگری ضرر وارد کند، از مصادیق اضطرار محسوب نشده و نمی تواند به آن استناد کند.

3. اقدام مضطر متناسب با خطر باشد

یکی دیگر از شرایطی که باید وجود داشته باشد تا شخص بتواند بر مبنای آن به اضطرار استناد کند این است که عملی که فرد برای دفع ضرر انجام می دهد با خطر تناسب داشته باشد. این شرط به این معناست که با وجود آن که اضطرار از عوامل معافیت کننده مسئولیت کیفری است ولی شخص در این زمینه آزادی ندارد و نمی تواند بر این مبنا هر جرمی که خواست مرتکب شود و اقدامی که مضطر انجام می دهد باید با خطر در تناسب باشد.

4. اقدام مضطر برای دفع خطر ضروری باشد

چهارمین شرطی که برای مضطر شدن شخص باید وجود داشته باشد این است که عملی که مضطر انجام می دهد باید لازم و ضروری باشد. یعنی در صورتی که خطر واقع شود ولی ضروری برای انجام جرم از سوی مضطر نباشد ولی او عمل را انجام دهد، مضطر به حساب نمی آید.

5. مضطر به موجب وظیفه یا قانون مکلّف به مقابله با خطر نباشد

آخرین شرطی که لازم است برای مضطر شدن شخص وجود داشته باشد این است که فرد وظیفه یا تکلیفی بر حسب قانون برای مقابله با خطر نداشته باشد، زیرا در غیر این صورت نمی تواند ادعای اضطرار کند.

مقایسه اضطرار و ضرورت در حقوق کیفری

به نقل از حامد امیری یکی از بهترین وکلای اصفهان ضرورت و اضطرار دو امری است که در بعضی از حقوقدانان درباره یکسان دانستن معنی آن ها اختلاف نظر دارند. عده‌ای بر این عقیده هستند که ضرورت و اضطرار دارای معنای یکسانی هستند اما برخی دیگر باور دارند که این دو با یکدیگر تفاوت دارند.
اگر بخواهیم از لحاظ معنی لغوی این دو کلمه را با یکدیگر بررسی کنیم، بی شک میان آن ها تفاوت وجود دارد زیرا که اضطرار همانطور که گفتیم در لغت به معنای ناچاری، لاعلاجی، مجبور کردن، بیچاره کردن، ناگزیر شدن و … است در حالی که ضرورت در لغت معنای نیاز، حاجت و یا احتیاج داشتن به چیزی می دهد.

اما به طور خلاصه باید بیان داشت عده‌ی زیادی عقیده دارند که ضرورت و اضطرار با هم متفاوت است زیرا که اضطرار به معنای عجز و ناچاری به دلیل عامل درونی و شخصی است در صورتی که ضرورت حالتی است که از عوامل و خطرات بیرونی ناشی می شود. با این وجود وکیل دادگستری اظهار می دارد که میان ضرورت و اضطرار تفاوتی وجود ندارد و به جای یکدیگر به کار می روند. در قانون مجازات اسلامی نیز گاهی از اضطرار استفاده شده و گاهی از ضرورت بدون آن که تفاوتی میان آن ها وجود داشته باشد.

کلام آخر

از مطالبی که در این مقاله ذکر شد می توان این چنین نتیجه گرفت که اضطرار يا ضرورت حالت فردی است كه ناچار و ناگزیر از انتخاب کردن دو امر یا راه است كه يكي از آن راه‌ها منتهی به ارتكاب جرم می شود و دیگری به ورود ضرر سنگین به مال یا جان خودش یا دیگری.

در نتیجه می توان به این نحو گفت که شخص مضطر هم از روی اراده و هم با اختیار خود جرمی مرتکب می شود و نمی توان گفت که او اراده اختیار نداشته است، اما به این دلیل که قصد ارتکاب جرم و همچنین انگیزه مجرمانه نداشته است نمی توان او را مجازات نمود. به دیگر بیان اضطرار یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری است.
اما در نهایت باید بیان داشت شخص مضطر جرمی انجام می دهد و بر اثر آن جرم به دیگری ضرری وارد می کند، ولی به دلیل اضطرار از مجازات معاف می شود، ولی وی کماکان باید خسارتی که به شخص وارد کرده است را بپردازد. به دیگر عبارت اضطرار رافع میئولیت کیفری است اما رافع مسئولیت مدنی نیست.
همراهان عزیز در صورتی که در خصوص مسائل کیفری و یا حقوقی سوالی دارید می توانید در قسمت نظرات آنها را از حامد امیری وکیل پایه یک دادگستری در اصفهان بپرسید.