تشکیلات دادسرا و وظایف دادسرا

نهادهای گوناگونی در دستگاه قضایی ایران وجود دارد که هر کدام بر حسب نوع خود، وظایف مختص به خود را دارند و به نوع خاصی از دعوا رسیدگی می کنند.

در این نهاد ها رسیدگی مقام های قضایی وجود دارند که امور را در آن نهاد اداره می کنند. دادسرا نیز یکی از همین نهاد های قضایی است که مقام های قضایی متنوعی در آن مشغول به فعالیت هستند، از جمله؛ دادستان، معاون دادستان، بازپرس و دادیار. و باید این را نیز یاد آور شد که هر یک از این مقام ها مسئولیت های جداگانه ای دارند.

دادسرا چه نهادی است؟

دادسرا از ابتدایی ترین نهاد ها برای رسیدگی و تعقیب و تحقیق درباره جرم پیش آمده است. این نهاد نقش بسزایی در ساختار نظام اجرای عدالت کیفری دارد. دادسرا نهادی است که وظیفه دارد حقوق عامه مردم را حفظ و و چنانچه جرمی تحقق یافت که دارای جنبه ی عمومی بود، تعقیب و رسیدگی آن را شروع کند.

این نهاد قـضایی بی آنکه دارای حق دادرسی‌ و صدور‌ حکـم باشـد اصلی ترین وظیفـه خود که همان تـعقیب‌ و تـحقیق درباره ی جرم است انجام دهد، و در صورت لزوم کیفرخواست صادر و پرونده را برای رسیدگی به دادگاه کیفری ارجاع دهد.

چه مقامات قضایی در دادسرا وجود دارند؟

مثل هر نهاد دیگری، در دادسرا نیز عده ای مشغول به فعالیت هستند که پایه ی قضایی داشته و رئیس قوه ی قضاییه آن ها را مقام قضایی در نظر گرفته است.

در مـاده 23 قانون آیین دادرسی کیفری بیان شده است که :« دادسرا به ریاست دادسـتان تـشکیل می شود و بـه تعـداد لازم معـاون ، دادیـار، بـازپرس و کـارمند اداری دارد.»

بالاترین مقام در دادسرا دادستان است که وظایف او شامل حفاظت از‌ حقوق‌ عمومی، نظارت داشتن بر خوب اجرا شدن قوانین و همچنین تعقیـب کـیفـری مجرمان است. و باید اضافه کرد که دادستان دادسرا اداره می کند و به نوعی رئیس دادسرا است.

مقام بعدی معاون دادسرا است. معاون دادسرا به صاحب منصبی گفته می شود که بخشی از وظایف دادستان به وسیله ی او انجام می گیرد و اگر دادستان حضور نداشت، جانشین او است.

دادیـار نیز به صـاحب مـنصبی اطلاق می شود که از سوی دادستان نمایندگی دارد تا وظایفی را انجام دهد. دادیار ها متناسب با وظایفی که بر عهده دارند به انواع مختلفی تقسیم می شوند. مثلا ممکن است یک دادیار وظیفه ی انجام دادن تحقیقات اولیه درباره یک جرم را داشته باشد که به آن دادیار تحقق می گویند.

به این نکته باید توجه کرد که هر قراری را که دادیار صادر می کند، ضروری است که از جانب دادستان با آن موافقت شود، البته دادستان می تواند این وظیفه ی تایید قرار را به یکی از دادیاران بسپارد.

در دادسرا علاوه بر این سه مقام فوق مقامی با نام بازپرس هم وجود دارد که وظیفه ی و تحقیق و پرس و جو در خصوص جرم اتفاق افتاده، است. وکیل کیفری در اصفهان در تعریف بازپرس می گوید:

بازپرس یک مقام قضایی است که درباره جرایم تحقیقات مقدماتی انجام داده و دلایلی را به نفع و یا بر علیه متهم جمع آوری می کند. او باید وظیفه ی خود را تحت نظارت دادستان انجام دهد. این امر در ماده ی 92 قانون آیین دادرسی کیفری نیز مورد حکم قرار گرفته است، در این ماده آمده:«‌ ‌تحقیقات مقدماتی تمام جرائم بر عهده بازپرس است … »

نحوه کار و فعالیت دادسرا چگونه است؟

دادسرا نهادی است که تنها به امور و پرونده های کیفری رسیدگی می کند. بنابراین هر پرونده ای که از طریق شکواییه مطرح شود اعم از آن که توسط شاکی طرح شده باشد یا مراجع دیگر، به نهاد دادسرا ارجاع داده می شود. حال آن که پرونده هایی که در مورد امور غیر کیفری هستند به طور مستقیم به دادگاه ارجاع داده می شوند.

پس از آن که یک جرمی واقع و گزارش شد، در وهله ی اول به دادسرا ارجاع داده می شود. زمانی که این پرونده به دادسرا منتقل شد بازپرس، و یا اگر بازپرس حاضر نبود، دادیار وظیفه دارند که تحقیق و بررسی را بر روی این پرونده شروع کرده و محل وقوع جرم و متهم را بازرسی و اطلاعاتی که لازم است را جمع آوری کنند.

بعد از آن که تحقیقات لازم انجام شد روشن می شود که آیا اصلا جرمی تحقق یافته یا نه و در نهایت قراری که مقتضی باشد مثل قرار موقوفی تعقیب و یا قرار جلب و غیره صادر می شود. چنانچه آشکار شد که جرمی واقع نشده است پرونده ی مزبور در دادسرا مختومه اعلام می شود و در صورتی که تحقق جرم ثابت شد، دادستان قرار مجرمیت صادر کیفرخواست پرونده را به دادگاه صالح می فرستد.

وظایف دادسرا چیست؟

بنا بر گفته ی حامد امیری وکیل پایه یک دادگستری در قانون برای دادسرا وظایفی تعیین شده است که اصلی ترین آن ها کشف کردن یک جرم، تعقیب نمودن متهم آن جرم، اقامه کردن دعوا اگر جرم جنبه ی حق الله داشت، حفظ نمودن حقوق عمومی، اجرا کردن حکم صادر شده و در آخر امور حسبی را رسیدگی کردن، است. حال تعدادی از این وظایف را شرح می دهیم:

1. کشف کردن جرم

این تصور اشتباه وجود دارد که این وظیفه ی نیروی انتظامی و یا ضابطان دادگستری است که یک جرمی را کشف کنند در حالی که این وظیفه ی دادسرا است و دادستان اقدام به کشف جرایم می کند.

2. تعقیب متهم

جرایم به دو دسته‌ جرایم قابل گذشت و غیرقابل گذشت تقسیم می ‌شوند. جرایم قابل گذشت فقط در صورت شکایت شاکی در داسرا رسیدگی به آن شروع می شود، مثل جرم توهین. لذا حتی اگر دادستان خود شاهد وقوع یافتن این نوع از جرایم باشد تا زمانی که شاکی خصوصی اقدام به طرح شکایت نکرده است هیچ اقدامی نمی تواند انجام دهد.

ولی اگر جرایم از نوع غیرقابل گذشت باشد، دادستان خود به طور مستقل می تواند می تواند نسبت به این جرم اقدام کند. مثل جرم جعل که برای شروع تحقیق و تعقیب به این جرم نیازی به طرح شکایت از سوی شاکی خصوصی نیست.

3. انجام دادن تحقیقات مقدماتی

بعد از آن که جرم کشف شد وظیفه دادسرا این است که تحقیق درباره ی این جرم را شروع کند. این تحقیقات مقدماتی اقدامات زیادی را در بر می گیرد که توسط بازپرس و یا سایر مقامات انجام می گیرد به این دلیل که درباره آن جرم دلایل کافی جمع آوری شود.

4. اجرای احکام کیفری

حال وقتی تحقیقات مقدماتی انجلم گرفت پرونده به دادگاه صالح ارجاع داده می شود تا حکم مقتضی درباره ی آن صادر شود و مجددا به دادسرا فرستاده می شود تا این حکم به اجرا گذاشته شود. حکم کیفری توسط دادستان اجرا می شود.

5. انجام دادن امور حِسبی

امور حسبی به گفته ی وکیل پایه یک دادگستری به اموری اطلاق می شود که در ارتباط با قیمومت، تَرَکه میت، غائب مفقودالاثر، محجورین و… است. در بعضی از موارد دادستان به موجب حکم قانون مسئول رسیدگی به این دسته از امور شده است.

به طور مثال وقتی که فردی فوت کرده و وارثان او مشخص نباشند، دادستان وظیفه دارد که اقداماتی که جهت حفظ ترکه لازم است انجام دهد و تقاضای تعیین مدیر ترکه کند.

به گفته ی این وکیل دادگستری رسیدگی به امور حسبی ذیل برعهده‌ی دادستان است:

• اعتراض کردن به درخواست انحصار وراثت
• درخواست نصب و یا عزل کردن قیم و یا ضم امین و ناظر
• درخواست اعلام ادام ه‌ی وضعیت حجر صغیری که بالغ شده است
• درخواست تعیین نمودن امین برای جنین و اداره‌ کردن اموال
• درخواست مشخص کردن امین برای اداره کردن اموال غایب مفقودالاثر
• اگر فردی فوت کند و کودک صغیری داشته باشد که احتیاج به امین دارد، دادستان باید به دادگاه اطلاع دهد.
• محافظت و داشتن نظارت نسبت به اموال صغار و مجانین و افرادی که غیررشید هستند و قیم آنها فوت شده است.

انواع دادسرا

به گفته ی وکیل کیفری در اصفهان دادسرا ها به دو دسته تقسیم می شوند؛ دادسرای عمومی و انقلاب که وظیفه ی رسیدگی کردن به تمامی جرایم را دارد، و دادسرای اختصاصی یا تخصصی که زیر مجموعه این دادسرای های عمومی و انقلاب هستند و به این هدف ایجاد شده اند که امور را تخصصی تر کرده و پرونده ها را کاهش دهند.

دادسراهای تخصصی

از جمله این دادسرا های تخصصی می توان به دادسرای ویژه روحانیت ، دادسرای ویژه جرایم پزشکی ، دادسرای ارشاد ، دادسرای ویژه امور اقتصادی ، دادسرای ویژه اطفال و نوجوانان ، دادسرای ویژه قاچاق کالا ، دادسرای ویژه جرایم پولی و بانکی ، دادسرای ویژه کارکنان دولت اشاره کرد.  چنانچه موضوع مورد شکایت ر صلاحیت یکی از این دادگاه های مذکور بود، باید در همان دادگاه مطرح شود. این نکته را باید در نظر داشت که دادسرا های تخصصصی به طور مستقل از دادسرای عمومی و انقلاب فعالیت می کنند.

یکی از دادسرا های تخصصی، دادسرای ویژه ی روحانیت است که صلاحیت رسیدگی آن به این ترتیب است:

• رسیدگی به تمام جرایمی که روحانیون مرتکب شده اند.
• رسیدگی به کلیه‌ی اعمال خلاف شأن روحانیون
• رسیدگی کردن به تمامی اختلافات محلی که به امنیت عمومی خلل وارد کرده اند، اگر طرف اختلاف روحانی باشد
• همه اموری که از سوی مقام رهبری برای رسیدگی مأموریت داده می ‌شود.