مزارعه در معنای لغوی زراعت کردن می‌دهد. عقد مزارعه با وجود آن که شاید نامش به گوش شما آشنا نباشد و خیال کنید که عقدی بی فایده است، اما تأثیرات و کاربردهای زیادی دارد و حتی در عقود بانکی نیز از آن استفاده می‌شود.
عقد مزارعه به بیان وکیل اصفهان یکی دیگر از عقود معین در قانون مدنی است و احکام و شرایط آن در مواد 518 تا 542 قانون مدنی بیان شده است.
بنا بر گفته ی حامد امیری وکیل پایه یک دادگستری عقد مزارعه به ین معنا است که کسی زمین زراعی و کشاورزی خود را برای مدت مشخصی به فردی می‌دهد تا بر روی ان زراعت کند، و در نهایت محصول بدست آمده میان هر دو مشاعا تقسیم گردد.
در ادامه ی مطلب وکیل امور قراردادها تلاش دارد تا این عقد را بیشتر توضیح دهد و ارکان و شرایط آن را بیان کند. پس برای کسب اطلاعات بیشتر با ما همراه باشید.
عقد مزارعه یعنی چه؟
حامد امیری وکیل پایه یک دادگستری می‌گوید که در ماده 518 قانون مدنی آمده است :«مزارعه عقدی است. که به موجب آن احد طرفین زمینی را برای مدت معینی به طرف دیگر می‌دهد که آن را زراعت کرده و حاصل را تقسیم کنند.»
همان گونه که بیان کردیم مزارعه در معنای لغوی یعنی همکاری کردن در کشت و زراعت است. از ماده ی فوق متوجه می‌شویم که یکی از طرفین عقد در زمین طرف مقابل اقدام به کشاورزی می‌کند. و محصولی که از این زراعت به دست می‌آید به همان نسبتی که در قرارداد ما بین خود مشخص کرده اند، تقسیم می‌شود.
به عبارت دیگر این تقسیم محصول میان دو طرف یکی از شرایط اساسی برای صحت این عقد است. زیرا اگر تمام محصول فقط به یکی از طرفین اختصاص داشته باشد عقد مزارعه محقق نمی شود.
عامل در عقد مزارعه کیست؟
وکیل امور قراردادها می‌افزاید صاحب زمین این امکان را دارد که در مقابل دریافت بخشی از محصول، زمین خود را در اختیار دیگری بگذارد تا در آن زراعت کند. و به دیگر بیان زمین و احتمالا بذر، از مالک و زراعت و آبیاری و سایر اعمال مراقبتی از عامل است.
البته این نکته را باید بیان کرد که ضرورتی ندارد که در عقد مزارعه مزارع مالک زمین باشد اما لازم است که مالک منافع بوده و یا به طریقی از جمله ولایت، وکالت قیومت و … امکان تصمیم گیری در مورد عقد مزارعه را داشته باشد.
به طور کلی غالبا کسانی که زمین کشاورزی دارند اما به دلایلی مثل نداشتن تخصص و یا فرصت، مبادرت به تنظیم و منعقد کردن عقد مزارعه می‌کنند و به سبب آن زمین را در اختیار کسی که مهارت و تجربه ی زراعت دارد قرار می‌دهند.
البته نباید فراموش کرد که تعیین مدت در این عقد یک امر بسیار مهم و ضروری است. همچنین زمینی که در مورد آن عقد زراعت انعقاد می‌شود باید قابلیت زراعت و کشت را داشته باشد در غیر این صورت عقد باطل است.
شرایط و ویژگی های عقد مزارعه
الف) مدت عقد مزارعه
در فوق به این امر اشاره کردیم که در عقد مزارعه لازم است برای مزراعه مدت به صورت ماه یا سال تعیین شود و چنانچه مدت در این عقد مشخص نباشد و التزام طرفین عقد مجهول باشد، عقد مزارعه تحقق پیدا نمی‌کند.
البته باید این مدت به نحوی تعیین شود که برای انجام کشت و زراعت مناسب باشد، به طور مثال اگر عقد مزارعه را طرفین برای کشت گندم منعقد کنند و مدت آن را 6 ماه تعیین کنند که در پاییز و زمستان است، عقد باطل محسوب می‌شود چون گندم در فصل بهار است که می‌روید در نتیجه عقد باطل است به این خاطر که در این عقد طرفین به هدف خود نمی‌رسند.
ب) مشخص نمودن نوع زراعت
طرفین عقد مزارعه موظف هستند که نوع زراعت یا همان محصولی که قرار است کاشته شود را تعیین کنند و در صورتی که نوع زراعت را مشخص نکنند این عقد باطل محسوب می‌شود.
اما عامل در عقد مزارعه چه حقوق و تکالیفی دارد؟
عامل در این عقد وظایفی بر عهده دارد که طبق اظهارات وکیل حقوقی عبارت هستند از:
1) عامل در خصوص اسبابی که برای کشاورزی و زراعت در اختیار او می‌گیرد امانت دار به حساب می‌آید مگر در صورتی که تعدی یا تفریط کند که در این حالت ید او از امانی به ضمانی تبدیل می‌شود و اگر در آن ابزار آلات تلف یا نقصی حاصل شود مسئول جبران خسارت است.
2) در عقد مزارعه عامل وظیفه دارد تا هر کاری که برای زراعت نیاز است انجام دهد. ولی باید بیان کرد اقداماتی که پیش از زراعت باید انجام بگیرد مثل مسطح کردن یا شیارکشی زمین و … عامل وظیفه ای برای انجام آن ندارد مگر در صورتی که در قرارداد انجام آن شرط شود.
معنی مزارع در حقوق:
حال اگر شخص عامل وظایفی را که بر عهده دارد انجام ندهد و یا اواسط کار زراعت را متوقف کند، این حق برای مالک ایجاد می‌شود. که او را به انجام دادن وظایفش ملزم کند، و در صورتی که امکان الزام او وجود نداشت دادگاه حکم می‌دهد تا عامل دیگری به هزینه‌ی عامل سابق تعیین شده و زراعت را انجام دهد، و در نهایت اگر عامل از پرداخت هزینه ی عامل جدید نیز امتناع کرد و یا مالی برای پرداخت نداشت مزارع یا مالک می‌تواند عقد مزارعه را فسخ کند.
وکیل حقوقی بیان می‌دارد اگر مزارع عقد را فسخ نکرد این امکان را دارد که اجرت المثل زمین و ابزار آلاتی که در اختیار عامل بوده است را از او تقاضا کند. لازم به ذکر است که در چنین حالتی دیگر مزارع حق دریافت سهم مشاعی از محصول را ندارد.
3) در عقد مزارعه شخص عامل تا میزان معمول در عرف مسئول نگهداری از زراعت است، ولی اگر از این وظیفه سر باز زند و بر اثر همین محصول کم شود و یا ضرر دیگری به مزارع وارد شود، عامل ضامن تفاوت است.
4) مخارج و هزینه‌هایی همچون آبیاری و … که برای کاشت و برداشت است بر عهده ی عامل قرار دارد مگر در صورتی که در قرارداد برخلاف این شرط شود و یا در عرف حکمی خلاف آن وجود داشته باشد.
5) دیگر وظیفه ی عامل این است که همان زراعتی را انجام دهد که در قرارداد درج شده است. و یا زراعتی انجام دهد که از لحاظ ضرر کمتر یا مساوی با آن باشد. در غیر این صورت برای مزارع حق فسخ ایجاد خواهد شد. البته باید ذکر شود که اگر در قرارداد نوع زراعت درج شود. و عامل برخلاف آن عمل کند، عقد مزارعه باطل بوده و عامل مسئول خسارات است.
مزارع یا مالک زمین چه حقوق و تکالیفی دارد؟
وظایفی که مزارع در عقد مزارعه دارد بنا بر گفته‌ی وکیل اصفهان به شرح ذیل است:
1) مزارع یا مالک وظیفه دارد که زمین زراعت را به عامل تسلیم کند و در صورت امتناع عامل این امکان را دارد. که از طریق دادگاه او را مجبور به تسلیم کند و اگر اجبار او ممکن نبود، حق فسخ عقد را پیدا می‌کند.
2) با وجود این که مزارع در عقد مزارعه این امکان را دارد که زمین را به شخص دیگری انتقال دهد. اما این انتقال خدشه ای به عقد مزارعه وارد نمی‌کند که البته اگر کسی که زمین به او منقل می‌شود. از عقد مزارعه بی بر باشد حق فسخ معامله را دارد.
3) اصل این است که مالک زمین و یا مزارع عوارض و مالیات زمین را بپردازد مگر در صورتی که شرطی خلاف آن شده باشد. به دیگر بیان مالک باید هزینه‌هایی که ربطی به زراعت ندارد را خود بپردازد.
عقد مزارعه در چه مواردی فسخ می شود؟
1) عقد مزارعه در قانون مدنی: چنانچه زمین قابلیت انتفاع خود را از دست بدهد به موجب ماده ی 527 قانون مدنی، منفسخ می‌شود. در این ماده حکم شده است: «هر گاه زمین به واسطه فقدان آب یا علل دیگر از این قبیل از قابلیت انتفاع خارج شود. و رفع مانع ممکن نباشد عقد مزارعه منفسخ می‌شود.»
2) در صورتی که عامل فوت کند و در عقد مزارعه شرط مباشرت او درج شده باشد، عقد مزارعه با فوت او منفسخ خواهد شد. در ماده 529 قانون مدنی نیز مقرر شده:« عقد مزارعه به فوت متعاملین یا احد آنها باطل نمی‌شود. مگر اینکه مباشرت عامل شرط شده باشد در این صورت به فوت او منفسخ می‌شود.»
عقد مزارعه در چه مواردی باطل می شود؟
1) چنانچه یکی از طرفین عقد یا هردوی آنها فاقد اهلیت لازم باشد.
2) زمین مورد نظر قابلیت کشت و زراعت نداشته باشد.
3) اگر زمینی وجود نداشته باشد.
اگر یکی از این سه مورد رخ دهد چنانچه در زمین کشتی نشده باشد مشکلی ایجاد نمی‌شود اما اگر کشت انجام شده باشد. محصولات بر اساس ماده 533 قانون مدنی متعلق به صاحب بذر است. و طرف مقابل استحقاق دریافت اجرت المثل را دارد.